ORDER VIRTUTI MILITARI ALEKSANDRA ZAMOYSKIEGO

Order Wojskowy Virtuti Militari (łac.Męstwu wojskowemu – (cnocie) dzielności żołnierskiej) – to najwyższe polskie odznaczenie wojskowe, nadawane za bohaterskie czyny bojowe. Jest jednym z najstarszych odznaczeń wojskowych na świecie, nadawanym do czasów obecnych. Ustanowiony został przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego dla uczczenia zwycięstwa nad wojskami rosyjskimi w bitwie pod Zieleńcami 18 czerwca 1792 roku. W XIX wieku nadawany był w Księstwie Warszawskim i w Królestwie Polskim. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę Sejm Ustawodawczy w 1919 roku przywrócił odznaczenie pod nazwą: Order Wojskowy Virtuti Militari.

W rodzinie Zamoyskich odznaczeniem tym uhonorowani zostali m.in. bracia Władysław (1803–1868) i Zdzisław (1810–1855) Zamoyscy – za wojnę polsko-rosyjską 1830–1831, oraz Stefan Zamoyski (1904–1976), uczestnik kampanii wrześniowej 1939 roku i żołnierz Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie.

Wśród odznaczonych jest również Aleksander Leszek Zamoyski (1898–1961), ostatni właściciel majątku ziemskiego Kozłówka (zwanego Ordynacją Kozłowiecką), nagrodzony za udział w tzw. Zagonie na Koziatyn, który miał miejsce pod koniec kwietnia1920 roku, w czasie wojny polsko-bolszewickiej. Oddziały polskie wykonały wówczas szybki manewr, mający na celu zdobycie Koziatyna, ważnego węzła kolejowego na południowy zachód od Kijowa, pod Berdyczowem, położonego 140 km od ówczesnej linii frontu wojennego.

W wojskowej ewidencyjnej karcie osobowej Aleksandra Zamoyskiego pod datą 26 stycznia 1922 roku widnieje zapis: „zatwierdzone odznaczenie orderem wojsk. virtuti militari V kl Krzyż Nr 2605 Dekret Nr 3136 Dz Pers Nr 1/1922 : 15”.

W złożonym przez 1 Pułk Ułanów wniosku o odznaczenie Aleksandra Zamoyskiego orderem Virtuti Militari V klasy, z marca 1921 roku, zawarte są szczegóły okoliczności, które stały się podstawą do tego zaszczytnego uhonorowania: „W nocy z dnia 27go na 28 kwietnia 1920 roku gdy dywizja jazdy Generała Romera zajęła miasto Koziatyn, toczył się uporczywy bój o zajęcie kolei. 1szy Pułk Ułanów Krechowieckich miał za zadanie zdobycie dworca kolejowego wraz ze znajdującymi się tamże transportami wojskowymi i dużą ilością materiału wojennego. Gdy bolszewicy znajdujący się tam w dużej sile, prawie całą noc stawiali silny opór, a nawet grozili obejściem, Porucznik Zamoyski Aleksander, jako młodszy oficer 4go szwadronu, jeden z pierwszych, o świcie rzucił się z plutonem swoim do ataku strzelając do licznych pod wagonami bolszewików i zmuszając ich aż do cofania się pod następne transporty. […] się na miejsce pędził wycofujących się do składów towarowych, biorąc je wraz z dużą ilością jeńców i zdobyczy wojennej. W akcji tej osobiście zastrzelił kilkunastu bolszewików i z narażeniem życia dał przykład całemu szwadronowi. Pomyślny rezultat boju w znacznej mierze Porucznikowi Zamoyskiemu przypisać należy”.

Wydarzenie potwierdzili także inni uczestnicy walk na stacji Koziatyn, m.in. porucznik Feliks Kopeć, także z 1 Pułku Ułanów: „Niniejszym stwierdzam, że por. Zamoyski Aleksander, w bitwie na st. Koziatyn dnia 28 Kwietnia 1920 r., niezważając na silny ogień nieprzyjaciela, pierwszy rzucił się ze swoim plutonem do ataku i wybił nieprzyjaciela z zajmowanych stanowisk, przyczem własnoręcznie zabił kilkunastu bolszewików. Atak ten wielce przyczynił się do powodzenia dalszej bitwy”.

Pod pułkowym wnioskiem o odznaczenie Aleksandra Zamoyskiego podpisał się dowódca 1 Pułku Ułanów, major Zygmunt Podhorski, oraz rotmistrzowie: Czesław Chmielewski i Józef Mielęcki.

Z orderem Virtuti Militari Aleksandra Zamoyskiego wiąże się jeszcze inne wydarzenie.

W czerwcu 1944 roku, w trakcie zamieszania związanego z przygotowaniami do ostatecznego wyjazdu Jadwigi Zamoyskiej do Warszawy, order pozostawiony został, zapewne przypadkowo, w kozłowieckim pałacu. Oddany został dopiero na początku lat 90. XX wieku osobiście przez żonę p. Ludwika Grymuzy, pracownika służby pałacowej, Adamowi Marcinowi Zamoyskiemu, najstarszemu synowi Aleksandra i Jadwigi Zamoyskich, podczas jednej z jego ówczesnych wizyt w Kozłówce.

Ostatnio w ofercie wiedeńskiego domu aukcyjnego „DOROTHEUM” ukazała się polska szabla kawaleryjska, wzór 1919, należąca do Aleksandra Leszka Zamoyskiego, z dedykacją „Aleksandrowi Zamoyskiemu za męstwo Dowódca Zygmunt Podhorski 24.VII.1921”. Zbieżność dat na szabli i w przytoczonych powyżej dokumentach wskazuje jednoznacznie, że za okazane męstwo w boju o Koziatyn Aleksander został uhonorowany także osobistym podarunkiem od dowódcy 1 Pułku Ułanów. Ten bardzo dobrze zachowany egzemplarz broni białej zakupiony został przez prywatnego polskiego kolekcjonera.

Przygotował Sławomir Grzechnik, 08.06.15