Autor: Katarzyna Kot

Stefan Żechowski „Wiosna w PGR”

2 maja 2023
Rysunek ołówkiem i węglem autorstwa Stefana Żechowskiego z 1953 roku pod tytułem „Wiosna w PGR”. Przedstawia scenę na zewnątrz: na pierwszym planie w środku dziewczyna w ujęciu en face do bioder, przelewa mleko z wiadra do jednej ze stojących przed nią baniek. Po lewej siedzi podparty na łokciu, wpatrzony w nią chłopak, ukazany do pasa, zwrócony en trois quarts w prawo. Ona – w chustce i bluzce z krótkimi rękawami, on w koszuli z podwiniętymi rękawami. Przed nimi bańki na mleko.

Stefan Żechowski, „Wiosna w PGR”, 1953; ołówek, węgiel, karton, wymiary 45 x 54 cm; rysunek z cyklu „Przemiany gospodarcze wsi”, nr inw. MPK/SW/337

Rysunek ołówkiem i węglem autorstwa Stefana Żechowskiego z 1953 roku pod tytułem „Wiosna w PGR”. Przedstawia scenę na zewnątrz: na pierwszym planie w środku dziewczyna w ujęciu en face do bioder, przelewa mleko z wiadra do jednej ze stojących przed nią baniek. Po lewej siedzi podparty na łokciu, wpatrzony w nią chłopak, ukazany do pasa, zwrócony en trois quarts w prawo. Ona – w chustce i bluzce z krótkimi rękawami, on w koszuli z podwiniętymi rękawami. Przed nimi bańki na mleko.

Państwowe Gospodarstwa Rolne, tzw. PGR-y, powstawały w powojennej Polsce od 1949 roku i miały funkcjonować na wzór radzieckich sowchozów i kołchozów. Istniały, pod różnymi nazwami, w większości państw o ustroju socjalistycznym. Bezpośrednim celem ich tworzenia miało być zminimalizowanie prywatnej własności ziemskiej przy jednoczesnym zabezpieczeniu produkcji rolnej i dostaw żywności. Przy okazji niejako zagospodarowywano też potencjał ludzki, bowiem pracę na „państwowych etatach” znalazło tam wielu mieszkańców terenów wiejskich, dotkniętych powojennym ubóstwem i brakiem gruntów, którzy, z różnych względów, nie chcieli szukać szczęścia w rozbudowujących się miastach. W kontekście tworzenia państwowych gospodarstw „wspólnych” szerokie pole do działania miała komunistyczna propaganda, która stawiała je w opozycji do burżuazyjnej własności prywatnej i tzw. kułactwa.

Początkowo opracowano rozbudowaną strukturę urzędową, obejmującą terytorium całego kraju. Krótko funkcjonowało nawet Ministerstwo Państwowych Gospodarstw Rolnych. Ostatecznie powstało wiele autonomicznych przedsiębiorstw wielkopowierzchniowych, okresowo łączących się w swoiste kombinaty. W 1950 roku PGR-y gospodarowały na ok. 2,2 mln ha, w 1969 roku zajmowały prawie 2,7 mln ha. W 1969 roku istniało 6110 państwowych gospodarstw rolnych, przeciętna wielkość takiego gospodarstwa w tym czasie wynosiła 459 ha użytków rolnych. /https://pl.wikipedia.org/wiki/PaC5%84stwowe_gospodarstwo_rolne (dostęp z dn. 25.04.2023).

Większość gospodarstw posiadała pewną, narzuconą z góry, specyfikację produkcji. Do ogólnych zadań PGR-ów należało:
•    produkcja towarowa (zboża, mięsa i mleka),
•    produkcja zwierząt zarodowych,
•    rozwój przemysłu okołorolnego (produkcja pasz, przetwórstwo płodów rolnych),
•    zagospodarowanie gruntów nieużytkowych,
•    upowszechnianie postępu mechanizacyjnego,
•    kształtowanie postaw socjalistycznych i komunistycznego porządku.

Oprócz działalności rolnej, większość gospodarstw realizowała też funkcje społeczno-opiekuńcze wobec pracowników i ich rodzin. Dysponowano własnymi lokalami mieszkalnymi, w których zatrudnieni w danym przedsiębiorstwie mogli mieszkać wraz z rodzinami. Na terenie PGR-u działały świetlice, szkoły i przedszkola, prowadzono stołówki. Zajmowano się też infrastrukturą drogową czy melioracją gruntów, co przynosiło korzyści całym lokalnym terenom.

PGR-y zostały zlikwidowane w 1991 roku po przemianach ustrojowych i przejściu państwa polskiego na gospodarkę rynkową. Dziś są jednym z pojęć kojarzącym się niemal zawsze jednoznacznie negatywnie. W ostatnich latach materiały prasowe i telewizyjne pokazują w tym temacie głównie obrazy zniszczonych budynków, zaniedbanych podwórek i strapionych, zrezygnowanych ludzi. Eksperci zaś omawiają przyczyny i skutki, tak gospodarcze, jak i społeczne, funkcjonowania, a później likwidacji tych państwowych przedsiębiorstw.

Stefan Żechowski (1912–1984), malarz i rysownik, w latach 40. i 50. XX wieku stworzył serie socrealistycznych prac, dotykających m.in. tematyki powojennej wsi. Na rysunku pod tytułem „Wiosna w PGR” widzimy dziewczynę przelewającą mleko z wiadra do baniek i wpatrzonego w nią chłopaka. Nie sposób nie ulec urokowi tego zatrzymanego kadru. „Maślane oczy” młodzieńca sugerują gorące uczucie łączące tych dwojga, a co najmniej romantyczne zauroczenie koleżanką. Czy mogła być lepsza zachęta do pracy w PGR niż obietnica podobnych scen przy pracy? Oto miejsce „mlekiem i miodem płynące”, gdzie życie płynie naturalnym biegiem spraw. Tu oprócz pracy, która pozostaje wartością najwyższą, jest też przestrzeń na ludzkie sprawy i szansa na „poukładane” życie prywatne.

Inne prace Żechowskiego z tego okresu, znajdujące się w zbiorach Muzeum Zamoyskich w Kozłówce, prezentują równie idealistyczne obrazy. Uśmiechnięci ludzie są pełni zapału do pracy i nauki, a przy tym życzliwi dla siebie nawzajem. Jednocześnie stają się doskonałą wizytówką systemu komunistycznego. Wyjątkowy styl autora sprawia, że na rysunki te patrzy się ze swoistą fascynacją: „Ołówkowy socrealizm Żechowskiego jest na pewno o wiele bardziej indywidualny niż przeważającej większości malarzy polskich z tego niefortunnego artystycznie okresu, rzeźbiarska forma opowiada nakazowo pozytywną anegdotę w sposób żywy, z wielkim upodobaniem dla rodzajowego detalu.” / Stefan Żechowski (1912-1984). Katalog raisonné. Wybór i koncepcja Iwona Rajkowska, Muzeum Narodowe w Kielcach, 2014, s. 16


Podpisy:
1.    Stefan Żechowski, „Wiosna w PGR”, 1953; ołówek, węgiel, karton, wymiary 45 x 54 cm; rysunek z cyklu „Przemiany gospodarcze wsi”, nr inw. MPK/SW/337
2.    Stefan Żechowski, „Siew i orka”, 1953; ołówek, węgiel, karton, wymiary 43 x 49 cm; rysunek z cyklu „Przemiany gospodarcze wsi”, nr inw. MPK/SW/336
3.    Stefan Żechowski, „Uczymy się pisać”, 1953; ołówek, węgiel, karton, wymiary 43 x 48 cm; rysunek z cyklu „Przemiany gospodarcze wsi”, nr inw. MPK/SW/333
4.    Stefan Żechowski, „Trzy pokolenia”, 1953; ołówek, węgiel, karton, wymiary 50 x 48 cm; rysunek z cyklu „Przemiany gospodarcze wsi”, nr inw. MPK/SW/341
5.    Marian Ruzamski (1889–1945), „Stefan Żechowski”, 1937; domena publiczna, źródło: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Marian_Ruzamski_-_Stefan_%C5%BBechowski,_1937.png (dostęp z dn. 25.04.2023)

 

Alert Systemowy