Córki Zofii i Stanisława Zamoyskich

Przy przedstawianiu historii rodu różnorodne źródła skupiają się zwykle na męskich przedstawicielach, ponieważ to właśnie oni przekazywali nazwisko. Żeńska część rodziny często pozostawała w cieniu. W poniższym tekście pragniemy przybliżyć Państwu sylwetki trzech córek Zofii z Czartoryskich (1778-1837) i Stanisława Kostki (1775-1856) Zamoyskich.

Celestyna Gryzelda (nazywana przez rodzinę Celiną) urodziła się 15 września 1804 r. w Zamościu jako piąte dziecko i pierwsza córka państwa Zamoyskich. Imię Gryzelda otrzymała, jak wspominała jej córka Jadwiga Zamoyska, na pamiątkę Gryzeldy Batorówny, małżonki Jana Zamoyskiego, Wielkiego Kanclerza i Hetmana. Później, nie wiem czemu, zamieniono to świetne i historyczne imię Gryzeldy, na imię Celiny[1]. Narodziny Celestyny, jako pierwszego dziecka Zamoyskich, które przyszło na świat w Zamościu, uczczono kilkunastoma wystrzałami armatnimi z twierdzy zamojskiej. W 1824 r. podczas jednego z balów w Warszawie panna Zamoyska poznała Adama Tytusa Działyńskiego (1796-1861) syna Ksawerego, senatora-wojewody Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Już wtedy parę połączyło uczucie, chociaż Działyńskiego zbulwersowały tańce Celestyny z wielkim księciem Konstantym (Tytus nie znał  stosunków wówczas panujących w Warszawie). O rękę panny Zamoyskiej starali się także książę Jabłonowski oraz Adam Konstanty Czartoryski, bratanek ordynatowej Zamoyskiej. Kandydatura Tytusa nie spodobała się Zofii, której niechęć wzbudzały jego roztargnienie oraz nadmierna żywość. Ponadto Wielkopolanie nie byli zbyt lubiani w Warszawie. Działyński mógł liczyć na wsparcie swojej siostry Klaudyny Potockiej, panny d’Arnoud (guwernantki Celiny) oraz podobno samej księżnej Izabelli, która podzielała bibliofilską pasję adoratora wnuczki. Ostatecznie w końcu kwietnia 1825 r. odbyły się zaręczyny pary. Celina i Tytus pobrali się 19 listopada 1825 r. w Puławach. Ich ślub był ostatnią huczną uroczystością, jaka miała tam miejsce przed wybuchem powstania listopadowego. Uroczystość przygotowana przez samą księżną Czartoryską trwała dwa dni. Po ślubie Celina wraz z mężem wyjechali do Wielkopolski. Tam świeżo upieczona pani Działyńska udzielała się towarzysko i charytatywnie. Wraz z wybuchem powstania listopadowego Celina wraz z mężem wyjechali do Warszawy. W stolicy Działyńska angażowała się w samarytańską działalność swojej szwagierki Klaudyny Potockiej, a także odwiedzała walczących w powstaniu braci. Po upadku powstania Działyńscy zostali pozbawieni przez rząd pruski majątku w Wielkopolsce. Para zamieszkała w Oleszycach koło Jarosławia. Tam Celestyna rozpoczęła działalność oświatową wśród ludności wiejskiej poprzez zakładanie w wioskach ochronek i szkół. W 1842 r. Działyńscy powrócili do Wielkopolski. Od tego momentu rozpoczęła się, trwająca do końca życia Celiny, jej wzmożona działalność filantropijna. Działyńska m.in. założyła w Poznaniu Towarzystwo Dobroczynności (w 1853 r. przekształcone w Towarzystwo Pań Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo) oraz Dom Sióstr Miłosierdzia w Kórniku, organizowała kwesty i loterie, zapewniała schronienie potrzebującym (m.in. podczas powodzi, która nawiedziła Poznań w 1850 r.), udzielała pożyczek rzemieślnikom, otaczała opieką inwalidów oraz weteranów powstań narodowych, wdowy i sieroty po nich. Celestyna Działyńska zmarła 10 lipca 1883 r. w Poznaniu. Z małżeństwa z Tytusem doczekała się 6 dzieci: Elżbiety, Jana Kantego, Jadwigi, Marii Anny, Cecylii oraz Anny Zofii.

Druga córka hrabiostwa Zamoyskich, Jadwiga Klementyna, urodziła się 9 lipca 1806 r. w Podzamczu koło Maciejowic. Już jako młoda dziewczyna uważana była za prawdziwą piękność i dość szybko zaczęła bywać w towarzystwie. Tak opisuje to Leon Dębicki: ,,1821. Zima w Warszawie – bale, koncerta. Jadwisia w pełnej piękności.’’[2] Swojego przyszłego męża, Leona Sapiehę (1803-1878), poznała w wieku sześciu lat. Para była blisko spokrewniona – matka Leona, księżna Anna Sapieżyna, była siostrą ordynata Zamoyskiego. Sapieha był także domownikiem hrabiostwa w Warszawie i Podzamczu. Jego kandydaturę popierały panna d’Arnoud (guwernantka, która w licznych rozmowach dodawała mu odwagi) oraz sama Zofia, która pomagała kawalerowi organizować konne wycieczki pary. Podczas jednej z nich, latem 1825 r., Leon poprosił Jadwigę o rękę. Po przyjęciu oświadczyn przez pannę Zamoyską Sapieha udał się do rodziców wybranki. Zofia z radością przyjęła wieści. Natomiast Stanisław zakomunikował Leonowi, że przed podjęciem ostatecznej decyzji musi poznać zdanie księżnej Sapieżyny. Matka Leona przebywała wtedy w Szwajcarii. Po kilku tygodniach książę listownie skontaktował się z księżną. Po uzyskaniu jej zgody, hrabia Zamoyski zgodził się na ślub pary. 22 kwietnia 1825 r. w Pałacu Błękitnym w Warszawie odbyły się oficjalne zaręczyny Jadwigi i Leona. Ślub zaplanowano na 19 listopada, kiedy to przypadały imieniny księżnej Izabeli. Miała to być podwójna uroczystość — wtedy też starsza siostra Jadwigi, Celina, miała poślubić Tytusa Działyńskiego. W związku z zamążpójściem córek Zofia spisała słynne ,,Rady dla córek’’. Były to zasady i przemyślenia na temat małżeństwa i wychowywania dzieci opracowane na podstawie własnych doświadczeń hrabiny. W swoich ,,Radach’’ ordynatowa szczególne miejsce w kształtowaniu młodego pokolenia widziała w miłości do Boga i Ojczyzny. Zofia uważała także, że staranne wychowanie, wykształcenie, praca i poświęcenie dla dobra innych znaczą więcej niż dobra doczesne.[3] Na kilka tygodni przed uroczystością Leon zachorował na odrę. Ślub pary przełożono na grudzień. 1 grudnia 1825 r. zmarł car Aleksander I. Z powodu ogłoszonej po jego śmierci żałoby nie było możliwe zorganizowanie wystawnej uroczystości. Ostatecznie Jadwiga i Leon pobrali się 19 grudnia w domowej kaplicy Pałacu Błękitnego. Po ślubie małżonkowie wyjechali do Teofilpola na Wołyniu – majątku Sapiehy. Krótko po ślubie Jadwiga starała się czynnie brać udział w życiu publicznym. Często wyjeżdżała także w dłuższe podróże, m.in. do Petersburga (1829) czy Paryża (1830), gdzie  zastało ją powstanie listopadowe. Po jego upadku dzieliła trudy życia z mężem we Wrocławiu i Krakowie (za udział w powstaniu Leonowi skonfiskowano majątek). Pomimo nienajlepszej sytuacji finansowej Sapiehom udało się w 1. poł. lat 30. XIX w. zakupić majątek w Krasiczynie. Podobnie jak matka i siostra, Jadwiga angażowała się w działalność dobroczynną. W tym celu założyła we Lwowie, a potem w Przemyślu, Towarzystwo Dobroczynności Wincentego a Paulo. Księżna Sapieżyna zakładała także sierocińce, przytułki, ochronki dla ,,upadłych dziewcząt’’, organizowała kwesty, festyny, loterie. W trakcie powstania styczniowego w Krasiczynie zorganizowała szpital dla rannych powstańców. Opiekowała się także szpitalami we Lwowie i Cieszanowie. Z małżeństwa z Leonem Jadwiga miała dziewięcioro dzieci. Tylko drugie dziecko, syn Adam Stanisław (1828-1903), przeżył rodziców. Sapiehowie szukali różnorodnych sposobów, aby poprawić ich zdrowie. W tym czasie Jadwiga zainteresowała się także balneologią, czyli dziedziną medycyny zajmującą się badaniem właściwości leczniczych wód podziemnych i borowin. Razem z dziećmi Jadwiga jeździła do uzdrowisk w Polsce, jak i za granicą, m.in. do Gräfenbergu, na Riwierę Francuską, do Karlsbadu, Kościeliska i Szczawnicy. Księżna Sapieżyna zmarła 29 marca 1890 r. w Krasiczynie.

Najmłodsza córka pary ordynackiej Elżbieta (nazywana także Elizą) urodziła się 19 stycznia 1818 r. w Pałacu Błękitnym w Warszawie. Została nazwana na cześć swojej babki Izabeli (księżna Czartoryska na chrzcie otrzymała imiona Elżbieta Dorota Balbina). Niewiele wiemy o wychowaniu i wykształceniu najmłodszej panny Zamoyskiej. Z pamiętnika Zofii wiemy, że Eliza wraz z matką przez osiem miesięcy na przełomie lat 1829-1830 przebywała w Paryżu i przez ten czas ordynatowa zamierzała ,,korzystać z zasobów Paryża dla wychowania Elizy’’[4] Młodsza córka towarzyszyła hrabinie także w podróżach do Włoch i Szwajcarii. Tak w styczniu 1836 r. pisał o Elizie w liście do przyjaciela poeta Zygmunt Krasiński: ,,panna śliczna [..] zdaje im się [Zamoyskim], że mnie złapią na męża. Marzy im się, ale przez to niezmiernie grzeczni’’.[5] Po śmierci matki w 1837 r. Elżbieta zamieszkała u siostry i szwagra w Krasiczynie, a następnie dołączyła do ojca w Wiedniu. Pod koniec 1. poł. lat 30 XIX w. Stanisław Zamoyski zaczął namawiać córkę do małżeństwa z Zenonem Brzozowskim (1806-1887). Brzozowski był bogatym ziemianinem z Podola oraz hodowcą koni arabskich. Zarządzał on także dawnymi dobrami Koniecpolskich. Elżbieta co prawda uwielbiała jazdę konną i konie, ale nie chciała zaakceptować kandydata ojca. Ordynat pozostał jednak nieugięty. Latem 1841 r. w Gräfenbergu spotkali się Zamoyscy, Sapiehowie, Braniccy, Działyńscy, Potoccy, Brzozowscy i Krasińscy. Wtedy odbyły się zaręczyny Elizy z Zenonem, a 31 lipca tego samego roku ślub pary. Małżeństwo nie było udane. Już w dzień ślubu Brzozowski zrobił żonie awanturę za to, że przeciągała pożegnanie z rodziną. Zarzucał jej także, że większym uczuciem darzy braci niż własnego męża. W 1848 r. Eliza towarzyszyła ojcu w podróży do Monachium, podczas której ordynat po latach rozłąki spotkał się z synem Władysławem. Elżbieta, podobnie jak matka i siostry, znana była ze swojej działalności filantropijnej. Poruszona zsyłką na Syberię męża jej szwagierki Ksawery Henryka Cypriana Grochowskiego w latach 50. XIX w. zaangażowała się w pomoc zesłańcom i ich rodzinom przebywającym w kraju. Wykorzystując koneksje rodzinne, Elżbieta starała się pozyskiwać fundusze i ulgi dla rodzin zesłańców. Brzozowska zabiegała także o przekazywanie zesłanym korespondencji. Elżbieta zmarła 5 sierpnia 1857 r. Z małżeństwa z Zenonem doczekała się trzech synów: Stanisława, Jana Tadeusza i Karola. Prawnuczki Elizy Brzozowskiej (wnuczki jej syna Karola) poślubiły wnuków jej brata Stanisława, synów Adama Zamoyskiego II ordynata kozłowieckiego – 3 maja 1925 r. Jadwiga wyszła za mąż za Aleksandra Leszka, a 12 września 1926 r. Maria za jego młodszego brata Michała.

Bibliografia:

    Ajewski K., Stanisława Kostki Zamoyskiego życie i działalność 1775-1856, Warszawa 2010
    Cholewianka-Kruszyńska A., Piękna i dobra, 2008
    Dębicki L., Puławy (1762–1830). Monografia z życia towarzyskiego, politycznego i literackiego na podstawie archiwum ks. Czartoryskich w Krakowie, Lwów 1888
    Szala A., Wyjazdy Jadwigi z Zamoyskich Sapieżyny, [w:] Galicja. Studia i materiały, 6/2020
    https://blogi.platforma.bk.pan.pl/2019/12/02/celestyna-gryzelda-z-zamoyskich-dzialynska/
    https://www.historiaposzukaj.pl/wiedza,osoby,1489,osoba_celestyna_dzialynska_i_dzialalnosc_dobroczynna.html
    https://cyfrowe.muzeumzamoyskich.pl/dlibra/doccontent?id=615

Podpisy do ilustracji:

1.     Portret Celestyny Gryzeldy z Zamoyskich Działyńskiej, Polska, 4. ćw. XIX w., MPK/MR/147
2.     Celestyna z Zamoyskich Działyńska, fotografia, Grzegorz Sachowicz, koniec lat 60. XIX w., MPK/F/1231
3.     Adam Tytus Działyński, fotografia, August i Fryderyk Zeuschner, Poznań, lata 50. XIX w., MPK/F/1230
4.     Portret Jadwigi z Zamoyskich Sapieżyny, Polska, k. XIX w., MPK/MR/116
5.     Jadwiga z Zamoyskich Sapieżyna, fotografia, T. Szajnok, Lwów, lata 60. XIX w., MPK/F/463
6.     Leon Sapieha, fotografia, T. Szajnok, XIX w., Lwów, MPK/F/1251
7.     Portret Elżbiety z Zamoyskich Brzozowskiej, Polska, 1839 r., MPK/MR/1116
8.     Elżbieta z Zamoyskich Brzozowska, fotografia, autor nieznany, koniec XIX w., MPK/F/83
9.     Zenon Brzozowski, fotografia, autor nieznany, lata 60. XIX w., MPK/F/1228

[1] A. Cholewianka-Kruszyńska, Piękna i dobra, 2008, s.72
[2] L. Dębicki, Puławy (1762–1830). Monografia z życia towarzyskiego, politycznego i literackiego na podstawie archiwum ks. Czartoryskich w Krakowie, Lwów 1888, s. 311.
[3] K. Ajewski, Stanisława Kostki Zamoyskiego życie i działalność 1775-1856, Warszawa 2010, s. 130
[4] K. Ajewski, Stanisława Kostki Zamoyskiego życie i działalność 1775-1856, Warszawa 2010, s. 132
[5] A. Cholewianka-Kruszyńska, Piękna i dobra, 2008, s.201