Autor: Katarzyna Kot

Kajetan Sosnowski, AL likwiduje ckm pod murami Getta

28 lutego 2023
Praca malarska temperą na papierze pod tytułem „AL likwiduje ckm pod murami Getta”, autorstwa Kajetana Sosnowskiego. Przedstawia scenę walki zbrojnej w mieście. Na pierwszym planie widać grupę bojowców, w ujęciu od tyłu, która z głębi bramy prowadzi ogień do stojących po przeciwnej stronie ulicy żołnierzy niemieckich. Rozstawieni są oni wzdłuż ceglanego muru i obsługują ckm ustawiony w wyrwie po prawej. Za murem widoczne są fragmenty budynków przesłoniętych dymami.

Kajetan Sosnowski, AL likwiduje ckm pod murami Getta, tempera, papier, Warszawa, ok 1952, 49,5 x 39,5 cm, nr inw. MPK/SW/516

Praca malarska temperą na papierze pod tytułem „AL likwiduje ckm pod murami Getta”, autorstwa Kajetana Sosnowskiego. Przedstawia scenę walki zbrojnej w mieście. Na pierwszym planie widać grupę bojowców, w ujęciu od tyłu, która z głębi bramy prowadzi ogień do stojących po przeciwnej stronie ulicy żołnierzy niemieckich. Rozstawieni są oni wzdłuż ceglanego muru i obsługują ckm ustawiony w wyrwie po prawej. Za murem widoczne są fragmenty budynków przesłoniętych dymami.

Jedne z najtragiczniejszych wydarzeń II wojny światowej miały swój związek z funkcjonowaniem gett żydowskich w różnych miastach państw europejskich, opanowanych przez niemieckich faszystów.

Nasilające się represje wobec ludności żydowskiej okupowanej Warszawy znalazły swój finał w wyznaczeniu „dzielnicy żydowskiej” w północno-zachodniej części Śródmieścia. Zarządzenie takie wydał 2 października 1940 roku gubernator dystryktu warszawskiego Ludwig Fischer. Zgodnie z nim, na zamkniętym i pilnie strzeżonym obszarze getta mieli zamieszkać wszyscy sklasyfikowani przez niemieckie kryteria rasowe jako Żydzi, mieszkający już w Warszawie oraz przesiedlający się do niej. Tym samym żyjący na tym terenie przedstawiciele innych nacji zostali zmuszeni do opuszczenia swoich mieszkań i przeniesienia się w inne rejony miasta.

Getto w Warszawie było największym gettem w Europie. 16 listopada 1940 roku jego teren został całkowicie zamknięty. Zakazane było przebywanie Żydów po stronie „aryjskiej”, bez pozwolenia władz niemieckich, oraz wszelkie niekontrolowane kontakty pomiędzy stronami. Szacunkowe dane z kwietnia 1941 roku mówią o około 450 tys. osób, które mieszkały w tej zamkniętej przestrzeni. Później nastąpił stopniowy spadek tej liczby ze względu na niezwykle trudne warunki życia w getcie, a głównymi problemami był głód, choroby i wyziębienie. W pomoc Żydom, nie tylko w getcie warszawskim, zaangażowana była m.in. Rada Pomocy Żydom przy Delegaturze Rządu RP na Kraj (tzw. „Żegota”) – podziemna organizacja humanitarna działająca w latach 1942–1945 jako organ polskiego rządu na uchodźstwie.

Regularnie odbywały się też akcje deportacyjne. Wywożeni z getta Żydzi trafiali do obozów zagłady, głównie w Treblince, gdzie zabijani byli w komorach gazowych. Była to część niemieckiego planu całkowitej zagłady europejskich Żydów. W ten sposób od lipca do września 1942 roku zostało zamordowanych ok. 75% mieszkańców „dzielnicy żydowskiej” w Warszawie.

Heroicznym aktem sprzeciwu przeciw niemieckim planom ostatecznej likwidacji getta było powstanie, które wybuchło w kwietniu 1943 roku.

„Powstańcy nie mogli mieć nadziei na zwycięstwo. Kierowała nimi chęć odwetu na Niemcach, zadania wrogowi możliwie wysokich strat. Przede wszystkim wybierali jednak śmierć z bronią w ręku. Wobec perspektywy nieuchronnej zagłady nie chcieli ginąć biernie. Powstanie kwietniowe było największym zbrojnym zrywem Żydów podczas II wojny światowej, a zarazem pierwszym powstaniem miejskim w okupowanej Europie.” [https://polin.pl/pl/powstanie-w-getcie-warszawskim, dostęp z dnia 20.02.2023]

Liderami zrywu byli działacze syjonistycznych ruchów młodzieżowych: m.in. z Żydowskiej Organizacji Bojowej – Mordechaj Anielewicz, z socjalistycznej partii Bund – Marek Edelman czy Leon Rodel i Paweł Frenkiel z Żydowskiego Związku Wojskowego.

Bezpośrednie starcia bardzo szybko zostały zastąpione przez miejscowe potyczki oddziałów zbrojnych i grup cywilów ukrywających się w zaaranżowanych bunkrach. Niemcy zaś rozpoczęli systematyczne przeczesywanie terenu getta i podpalanie domów, w których mogli jeszcze przebywać ludzie. Schwytanych rozstrzeliwali na miejscu bądź kierowali do transportów do obozów zagłady.

„Dzielnica żydowska” została oficjalnie zlikwidowana w maju 1943 roku. Dla przypieczętowania „zwycięstwa” kierujący akcją Jurgen Stroop rozkazał wysadzić w powietrze Wielką Synagogę na Tłomackiem i podpalić budynek Głównej Biblioteki Syjonistycznej.

Scena przedstawiona na rysunku Kajetana Sosnowskiego pod tytułem „AL likwiduje ckm pod murami Getta”, powstałym około 1952 roku, dokumentuje jedną z zewnętrznych akcji pomocy walczącym. Zza murów getta powstańców próbowały bowiem wspierać Armia Krajowa (AK) i Gwardia Ludowa (GL), które kilkukrotnie ostrzeliwały pozycje niemieckie.

W dokumentacji inwentaryzatorskiej stosuje się wymiennie w nazwie tego muzealium określenie „AL” i „GL”. Historycznie i chronologicznie uzasadnione jest użycie w tytule pracy skrótu „GL”, formacji powstałej w 1943 roku. Armia Ludowa powstała oficjalnie dopiero w styczniu 1944 roku.

Gwardia Ludowa i Armia Ludowa były to konspiracyjne organizacje zbrojne, działające pod kontrolą komunistycznej Polskiej Partii Robotniczej (PPR). Głównym ich celem była walka z niemieckim okupantem poprzez stworzenie sieci oddziałów partyzanckich. Założenia ideowe i polityczne od początku stały w zdecydowanej opozycji do Armii Krajowej i struktur Polskiego Państwa Podziemnego. Na czele GL stał Bolesław Mołojec, a później Franciszek Jóźwiak, który przeszedł do struktur AL jako szef sztabu. Naczelnym dowódcą AL był gen Michał Rola-Żymierski. AL zakończyła swoją działalność w styczniu 1945 roku, kiedy na terenie Polski znalazła się Armia Czerwona.

W Polsce powojennej pomimo niejednolitego stosunku do Żydów, tak władzy komunistycznej jak i społeczeństwa polskiego, zachowano pamięć o martyrologii i walce tego narodu w trudnych latach 1939–1944. Różne oblicza miała próba stabilizacji życia tych, którzy zdecydowali się pozostać w Polsce, pomimo powstania państwa Izrael w 1948 roku. Na gruzach Holokaustu żydowska diaspora budowała na nowo swoją tożsamość, m.in. dzięki pomocy międzynarodowych organizacji.

Niezwykle przejmujące ujęcia mieszkańców getta żydowskiego prezentuje artystka – Stefania Dretler-Flin w cyklu grafik „Ghetto”. Kolekcje tę Muzeum Zamoyskich w Kozłówce pozyskało w 2022 roku z Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu.

Podpisy:

  1.     Kajetan Sosnowski, AL likwiduje ckm pod murami Getta, tempera, papier, Warszawa, ok 1952, 49,5 x 39,5 cm, nr inw. MPK/SW/516
  2.     Stefania Dretler-Flin, Matka I, z cyklu „Ghetto”, drzeworyt, papier czerpany, Kraków, 1953-1954, 20 x 15 cm, nr inw. MPK/SW/2702
  3.     Stefania Dretler-Flin, Matka II, z cyklu „Ghetto”, drzeworyt, papier czerpany, Kraków, 1953-1954, 19,7 x 15,2 cm, nr inw. MPK/SW/2702
  4.     Stefania Dretler-Flin, Synowie, z cyklu „Ghetto”, drzeworyt, papier czerpany, Kraków, 1953-1954, 19,8 x 15,2 cm, nr inw. MPK/SW/2704
  5.     Stefania Dretler-Flin, Nędza, z cyklu „Ghetto”, drzeworyt, papier czerpany, Kraków, 1953-1954, 19,8 x 15,3 cm, nr inw. MPK/SW/2706
  6.     Stefania Dretler-Flin, Walka, z cyklu „Ghetto”, drzeworyt, papier czerpany, Kraków, 1953-1954, 19,5 x 15 cm, nr inw. MPK/SW/2709

Alert Systemowy